Determinizm, Latince determinatio (tayin, belirleme) kelimesinden türetilmiştir. Determinizm; temel olarak belirlenimlilik anlamına gelir. Determinizme göre hayatın akışındaki her şey daha önceden belirlendiği gibi ilerler. İnsanın iradesi veya olanların akışını değiştirme gücü yoktur. Deterministler, sebep ile sonuç arasındaki bağın zorunlu olduğunu düşünürler. İnsan iradesini sıfıra indirgerler. Varoluşçuluk akımıyla gelişen özgür insan fikriyle taban tabana zıt bir bakış açısına sahiplerdir. Determinizm, insanın yaptıklarından sorumlu olmadığı görüşünü savunur. Çünkü insanın olanları değiştirme yetkisi ‘onlara göre’ yoktur. Bu yazımızda determinizmi incelemeye çalıştık.
Deterministlere göre, insanın aldığı kararlar ve yaptığı davranışlar tamamen bilimsel ya da fiziksel yasalar çerçevesinde belirlenimlenmiştir. Yani insanın belirlenmiş olanın dışına çıkması söz konusu değildir. Determinizm çoğunlukla materyalizm ve sosyalizm ile ilişkilendirilir. Çünkü sosyalizmde bir tarihsel ilerlemecilik ve belirlenmiş kaçınılmaz bir son öngörüsü mevcuttur.
Determinizmin Tarihsel Gelişimi
Determinizmin tarihsel gelişimi konusunu ele alacak olursak, Antik Yunan’daki ilk filozoflardan olan Thales‘e kadar gitmemiz gerekebilir. Çünkü Thales, “su”yu , Anaksimandros “apeiron(sınırsız, sonsuz)”u, Anaksimenes ise “havayı” ele alırken tüm evrenin belirleyici unsuru olarak ele alır.
Determinist felsefe İslam düşünürlerini de etkilemiştir. Bu akımdan etkilenen Müslüman filozoflar arasında; İbn-i Sina, İbn-i Rüşd ve Farabi‘yi gösterebiliriz.
Daha sonra gelen determinist filozoflar arasında Rene Descartes ön plana çıkıyor. Aynı zamanda Kartezyen Felsefe‘nin de kurucusu olan Descartes, bir determinist olarak da tanınır. Ona göre; insanın iradesi tanrı tarafından yönlendirilmektedir ve insan tam anlamıyla özgür bir iradeye sahip değildir. Ayrıca, ünlü “Düşünüyorum, öyleyse varım.” sözü de varlığını düşünme yetisine bağladığını göstermesi açısından önemlidir.
Ön plana çıkan ikinci isim ise Hollandalı filozof Baruch Spinoza’dır. Spinoza’ya göre Tanrı eşsiz, kusursuz ve hatasızdır. Tanrının kurduğu düzen bir saat gibi işler ve evrende insanın özgür iradesi söz konusu değildir. Spinoza, eserleri ile rasyonalizmin ve determinizmin temellerini atmıştır.
Determinizm Dalları
Determinizm dalları şöyledir:
- Mekanik determinizm: İnsanın kendi kararlarını kendisinin alamayacağını, dış etkenlere bağımlı olduğunu savunur.
- Ekonomik determinizm: İnsanların kararlarını ekonomik nedenlerin belirlediğini savunur.
- Toplumsal determinizm: Bu görüşe göre insan iradesi yoktur, insan yaşadığı toplumun sosyo-ekonomik şartlarına göre belirlenen kararlar silsilesi ile hareket etmeye mecburdur.
- Tarihsel determinizm: İnsanların kararlarındaki en önemli etkenin tarihi olaylar olduğunu savunur.
- Deneysel determinizm: Bilimlerin kuralları nesnel ve sabittir. Dolayısıyla insan kararları da nesnel ve belirlenmiştir.
Pozitivist Eleştiriler ve İndeterminizm
19. yüzyılın sonlarında Bergson, Boutroux, De Broglie, Heisenberg, Max Planck, Von Neumann, F. Perrin gibi filozoflar ve bilim adamları determinizmi sıkça eleştirmeye başladılar. Daha sonra ise indeterminizm yani determinizmin tam zıttı olan görüş ön plana çıkmaya başlamıştır. Bu görüşe göre; insan davranışlarında özgür ve bağımsızdır. Dış etkenler var olsa da insan karar alma yetisine sahip olduğundan özgür irade sahibidir. İndeterminizmin yaygın şekillerinden biri de iradeciliktir.
